Kifungu cha 104 cha Katiba kinawapa wapiga kura haki ya kumwondoa mamlakani mbunge anayewakilisha eneo lao kabla ya mwisho wa muda wa Bunge husika.
Wabunge ambao wapiga kura wanaweza kuwaondoa mamlakani ni kama wafuatao–
- Wabunge wa Seneti;
- Wabunge wa Baraza la Kitaifa; na
- Wawakilishi wa Wanawake wa Kaunti.
Kwa madhumuni ya uchaguzi, kila kaunti inaunda eneo bunge moja la wanachama (wa bunge).
Jedwali la Yaliyomo Onyesha/Ficha
Jinsi ya Kumwondoa Mbunge Mamlakani
Kuondolewa mamlakani kwa wabunge walioteuliwa kunategemea vyama vya siasa vilivyowateua.
Sehemu ya Nne ya Sheria ya Uchaguzi inatoa sababu na utaratibu wa kumwondoa mbunge mamlakani.
Sababu za kumwondoa Mbunge mamlakani
Mahakama Kuu, kupitia Ombi la Kikatiba Nambari 209 la 2016(Kiungo cha Nje), ilitangaza sababu za kumwondoa mbunge mamlakani kinyume na katiba kama zinvyoonekana kwa sasa katika Kifungu cha 45(2) cha Sheria ya Uchaguzi.
Uamuzi huo ulienea hadi kwa vipengee vya kuwaondoa mamlakani wanachama wa Baraza la Kaunti katika Sheria ya Serikali za Kaunti.
Mnamo mwaka wa 2020, wabunge walirekebisha Sheria ya Serikali za Kaunti kuhusu kuondolewa mamlakani kwa wanachama wa Baraza la Kaunti ili kuakisi uamuzi wa Mahakama Kuu. Walipuuza kuongeza marekebisho yale yale ya kuondolewa kwao katika Sheria ya Uchaguzi.
Kwa hivyo, inaweza kuonekana kama hakuna sababu za kumwondoa mbunge mamlakani. Walakini, sio hivyo kwa sababu Katiba inatarajia hujuma(Kiungo cha Nje).
Katiba (na Mahakama) inatambua kwamba haki haiwezi kunyimwa au kukatishwa tamaa kwa sababu tu bunge limeshindwa kutunga sheria ya kutoa jinsi haki hiyo itatekelezwa. Katika hali kama hiyo, chombo kinachohusika lazima kitafute njia za kuwezesha utekelezaji wa haki inapohitajika.
Kwa hivyo, kati ya Katiba, yale yaliyosalia ya vifungu vya kuondolewa mamlakani katika Sheria ya Uchaguzi, vifungu vipya vya kuondolewa mamlakani katika Sheria ya Serikali za Kaunti na hukumu ya Mahakama [katika Ombi la Kikatiba la 209 la 2016], kuna mwongozo wa kutosha (na wazi) wa kusaidia mpiga kura kutekeleza haki ya kuondoa mamlakani na kwa Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka kuwezesha zoezi la kuondoa mamlakani.
Kwa hivyo, kwa kuzingatia matamshi yaliyo hapo juu, sababu za kumwondoa mamlakani mwanachama wa Baraza la Kaunti zinatumika kwa kuondolewa mamlakani kwa mbunge.
Kuhusu sababu za kuondolewa mamlakani: Bunge - katika Sheria ya Serikali za Kaunti iliyorekebishwa - sasa limetoa…sababu za kumwondoa MCA (mwanachama wa Baraza la Kaunti)…
Sababu hizi - kupitia mantiki ya kikatiba - zinatumika kwa usawa katika kuondolewa mamlakani kwa mbunge.
Kwa kuzingatia taarifa zote hizo, sababu za kumwondoa mamlakani mbunge nchini Kenya ni kama zifuatavyo–
- ukiukaji mkubwa wa Katiba au sheria nyingine yoyote;
- kushindwa kufanya kazi;
- utovu wa nidhamu; au
- iwapo atapatikana na hatia kwa kosa ambalo adhabu yake ni kifungo cha angalau miezi sita.
Kuondolewa mamlakani kwa mbunge kutaanzishwa tu miezi ishirini na nne baada ya uchaguzi wa mbunge na sio zaidi ya miezi kumi na mbili kabla ya uchaguzi mkuu ujao.
Hii ina maana kwamba mpiga kura anaweza tu kumwondoa mamlakani mbunge nchini Kenya katika mwaka wa tatu na wa nne wa muhula wa mbunge huyo.
Ombi la kuondolewa mamlakani halitawasilishwa dhidi ya mbunge zaidi ya mara moja katika kipindi cha mbunge huyo katika Bunge.
Ombi la Kumwondoa Mbunge Mamlakani
Kuondolewa mamlakani kwa mbunge kutakuwa katika fomu ya maombi na mlalamishi atawasilisha ombi hilo kwa Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka.
Ombi hilo litakuwa kwa maandishi na mlalamishi atakayetia sahihi atakuwa mpiga kura katika eneo bunge au kaunti ambayo anataka kuondolewa kwake kwa mbunge.
Ombi la kumtaka mbunge kuondolewa mamlakani–
- litataja sababu za kuondolewa mamlakani;
- litakuwa na orodha ya majina ya wapiga kura katika eneo bunge au kaunti. Majina yatawakilisha angalau asilimia thelathini ya wapiga kura waliosajiliwa; na
- litaambatana na ada iliyowekwa kwa ajili ya maombi ya uchaguzi.
“Ada” hapa ni sawa na ada za mahakama mtu anayepinga uchaguzi wa mbunge hulipa anapoanzisha ombi la uchaguzi.
Orodha ya majina itakuwa na majina, anwani, nambari za kadi ya mpiga kura, kitambulisho cha taifa au nambari ya pasipoti na sahihi za wapiga kura wanaounga mkono ombi hilo. Orodha hiyo pia itakuwa na majina ya angalau asilimia kumi na tano ya wapigakura katika zaidi ya nusu ya wadi katika kaunti au eneo bunge, inavyofaa.
Wapiga kura wanaounga mkono ombi la kutaka mbunge aondolewe mamlakani watawakilisha aina mbalimbali za watu katika kaunti au eneo bunge, inapowezekana. Utofauti huu unajumuisha tofauti za kikabila, kitamaduni na kidini.
Kisha, mlalamishi atawasilisha orodha ya majina yaliyokusanywa kwa Tume Huru ya Uchaguzi na Mipaka ndani ya siku thelathini baada ya kuwasilisha ombi. Tume itathibitisha orodha ya majina ndani ya muda wa siku thelathini baada ya kupokea orodha hiyo.
Iwapo itaridhika kwamba mlalamishi anakidhi mahitaji yote, Tume ya Uchaguzi ndani ya siku kumi na tano baada ya uhakiki, itatoa taarifa ya kuondolewa mbunge mamlakani kwa Spika wa Bunge linalohusika.
Uchaguzi wa Kuondolewa Mamlakani
Tume ya Uchaguzi itaandaa uchaguzi wa kuondelewa mamlakani kwa eneo bunge au kaunti husika ndani ya siku tisini ya kuchapishwa kwa swali (litakalobainishwa na uchaguzi wa kuondolewa mamlakani). Swali hilo litakuwa kwa namna inayotahitaji jibu la “ndio” au “la”.
Tume ya Uchaguzi itatoa alama kwa kila jibu la swali la kuondolewa mamlakani. Upigaji kura katika uchaguzi wa kuondolewa mamlakani utakuwa kwa kura ya siri.
Uchaguzi wa kuondolewa mamlakani utaamuliwa na idadi kubwa ya wapiga kura wanaopiga kura katika uchaguzi wa kuondolewa mamlakani.
Iwapo uchaguzi wa kuondolewa mamlakani utasababisha kuondolewa kwa mbunge, Tume ya Uchaguzi itaendesha uchaguzi mdogo katika eneo bunge au kaunti iliyoathiriwa.
Mbunge ambaye ameondolewa anaweza kugombea katika uchaguzi huo mdogo. Hata hivyo, kuna tofauti.
Bila shaka kutakuwa na hali ambapo mwanachama aliyeondolewa mamlakani anaweza kuzuiwa kugombea katika uchaguzi mdogo. Kwa mfano, pale ambapo ombi la kuondolewa mamlakani linatoka kwa ukiukaji wa Sura ya Sita ya Katiba; au Sheria ya Uongozi na Uadilifu; au, Sheria ya Makosa ya Uchaguzi, mwanachama aliyeondolewa anaweza kuzuiwa na Sheria ya Uchaguzi kushiriki katika chaguzi zijazo. Lakini ikiwa mwanachama ataondolewa mamlakani katika mazingira ambayo hayamzuii kuwa mgombea, itakuwa si busara kubatilisha ugombea wake. Sababu ni ya kujieleza: Chini ya Ibara za 1 na 38 za Katiba, mamlaka yote makuu ni ya wananchi. Iwapo wapiga kura walichagua kumwondoa mamlakani na kumchagua tena mwakilishi yuleyule, lazima tuheshimu haki zao za kisiasa; isipokuwa kama mgombea amezuiliwa na sheria kugombea katika chaguzi zinazofuata.